Silmarillion po litewsku: przykład udanego przekładu

25.05.10, 22:14, dodany przez Ankali

Cnotą tłumacza jest wierność. Nie tylko wierność wyjściowemu tekstowi, ale także dorobkowi i zasobom własnego języka w odniesieniu do dokonywanego przekładu. Po ludzku oznacza to, że jeśli tłumaczy się dzieło lub autora, którego przekłady już w danym języku istnieją, to nie można się do nich nie odwoływać. Kto tego zaniedbuje naraża się co najmniej na nieprzychylne porównania z poprzednikiem. Ale to na koniec. Chodzi o przekład Silmarillionu na litewski (J.R.R. Tolkien, Silmariljonas, Alma Littera, Vilnius 2009, przełożył Leonas Judelevičius, s. 477), zatem rozliczanie tłumacza z zawodowej cnoty wierności nie musi być dla polskiego czytelnika najciekawsze. Kilka miesięcy wcześniej był tu news o tym, że taki przekład się pojawił, a ja wtedy nieopatrznie zadeklarowałam, że napiszę o nim kilka słów.

Z punktu widzenia tłumacza litewski należy do języków „nietolkienowskich” w tym sensie, że nie zachował on rodzimej warstwy mowy wyższych warstw społecznych: języka dworskiego czy sakralnego. Większość wykształconych użytkowników litewskiego dzisiaj uważa go (z dumą) za język chłopski. Przy tym założeniu dobrze by się więc mógł nadawać do dialogów hobbickich o kapuście i ziemniakach, ale nie ma w nim zbyt szerokiego zasobu na porządną mowę polityczną powracającego króla ani na dialogiczny romans Eowiny z Faramira (trochę próbowałam o tym powiedzieć tu). Z Silmarillionem jest jeszcze trudniej, bo niemal wszystko się tam dzieje w obszarach kultury wysokiej, a nawet bardzo wysokiej, zatem tłumacz musi się zmagać także z przekładem kulturowym. I to zmaganie jest widoczne: w litewskim Silmarillionie, ku własnemu zaskoczeniu, trafiamy oto nagle do świata gdzie wszyscy z wszystkimi są na „ty”. To razi w tekście, ale z drugiej strony litewskie grzecznościowe „wy” (używane mniej więcej tak jak po czesku czy francusku) mogłoby się wydawać równie nieadekwatne. Stąd pewnie np. Maeglin zwraca się do matki per „władczyni”, namawiając ją do ucieczki, choć nie taki jest sens użytego w oryginale Lady. Podobnie Eol tytułuje Kurifina „władcą”, ale dalej – przez bezpośrednie „ty” (z wzajemnością). Nie za bardzo pracuje też idiom „oddawania ręki córki”, bo jest on w gruncie rzeczy opisem rytuału zaślubin, który w tradycji Bałtów inaczej wyglądał. Sens jest tu zrozumiały, ale tekst trochę zgrzyta. Można by więc zarzucać tłumaczowi, że nie postarał się dochować wierności własnemu językowi, ale byłby to zarzut trafny tylko punktowo. Całość „się czyta”, jest (jak się zdaje) żywa, dynamiczna i sugestywna. Świetnie oddaje wszystkie mroczne aspekty opowiadanych historii (znowu w spójności z językiem docelowym: litewski zna co najmniej 5 rodzimych określeń strachu + parę słowiańskich zapożyczeń).

Wydana raczej ascetycznie książka (w twardych okładkach i obwolucie, ale bez ilustracji czy choćby zdobień, na dość surowym papierze) broni się dobrą jakością przekładu, a graficzna asceza pozostawia wiele miejsca na wyobraźnię czytelnika. Warto tu zaznaczyć, że asceza nie oznacza w tym przypadku ubóstwa. Książka ma spory jak na skalę litewską nakład (5 tys. egz.), przy czym nie jest tanie: kosztuje ponad 40 Lt, czyli w granicach 50 PLN. To sporo, tym bardziej jeżeli weźmie się pod uwagę, że jest ona raczej adresowana do młodego czytelnika. Nie tylko ze względu na specyfikę treści. Nieco starsi odbiorcy litewscy, jeśli chcieli przeczytać Tolkiena, zrobili to już sięgając głównie po przekład rosyjski, rzadziej niemiecki czy polski lub angielski oryginał. Zdaje się, że to ci czytelnicy najbardziej wybrzydzają na litewskim forum tolkienowskim, porównując i krytykując tłumaczenie Judelevčiusa. Ci, którzy należą do pokolenia, które już nie zna rosyjskiego, a angielski – jeszcze nie dość dobrze, muszą się zadowolić takim przekładem na litewski, jaki jest. Ta okoliczność potencjalnie mogła wpłynąć demoralizująco na tłumacza i wydawcę, obniżając poprzeczkę stawianych sobie wymagań dotyczących jakości przekładu, docenić zatem należy, że jej nie ulegli.

Wrócę na koniec do sprawy „niewierności” tłumacza. Autor przekładu Silmarillionu, Leonas Judelevičius, zachowuje się tak, jakby nie widział wcześniejszego tłumaczenia Władcy Pierścieni dokonanego przez Andriusa Tapinasa. Krótkie ilustracje: w tekście Silmarillionu. pojawia się np. określenie Pierścień Pierścieni czy Pierścień nad pierścieniami (tak by to brzmiało w przekładzie na polski), którego w przekładzie WP nie znalazłam. Litewski to język, gdzie fonetyka absolutnie dominuje nad pisownią, dlatego Tapinas w WP tworzy litewską wersję fonetyczną – Izilduras, a tłumacz Silmarillionu pozostaje przy ortograficznym rdzeniu – Isildur. Za to śmiało (i inaczej niż w litewskim WP) Judelevičius adaptuje imię Finduilas, pozbywając się efektu dublowania końcówek, dla litewskiego kluczowej (bo tam końcówki ma wszystko, co tylko może). Okazuje się jednak, że te niewierności, czy raczej – nieciągłości, wychodzą przekładowi na dobre. Jedynym bodaj wyjątkiem pozostaje nazywanie Minas Ithil i Minas Anor itp. „wieżami”. Litewskie „bokštas“ (wieża) jest zapożyczone,  ma wąskie, etymologiczne znaczenie, najbliższe właśnie „baszcie”. Użycie słowa „twierdza” (lt. tvirtovė) w przekładzie WP (z tytułem włącznie) pracuje lepiej, niż „wieża” zastosowana w Silmarillionie przez Judelevičiusa. Ale to bodaj jedyny przypadek, gdy niezależność od wcześniejszego przekładu Tapinasa okazała się chybiona.

W kwestii tej niezależności od poprzednika tolkienistom i kolegom po fachu-tłumaczom mógłby się należeć jakiś wstęp czy słowo od tłumacza Silmarillionu, nawet jeżeli niewierność poprzednikowi przynosi dobre owoce gdy chodzi o wierność oryginałowi czy językowi docelowemu. Z drugiej strony jednak, przekładu nie robi się tylko dla wyznaniowych tolkinistów, a tym bardziej – nie dla innych tłumaczy. Jeśli ktoś dokonuje przekładu lepszego, niż poprzednik pracujący na tekstach tego samego autora, to pewnie wstępy może sobie darować. Mnie się wydaje, że tak właśnie jest w tym przypadku. Na litewskiej stronie tolkienowskiej (www.tokien.lt) znaleźli się co prawda bardziej krytyczni czytelnicy litewskiego Silmarillionu i wskazali jeszcze kilka miejsc, do których można się przyczepić. I tam jednak dominuje zarzut, że… przekład, to nie oryginał, ale wobec niego najlepszy nawet tłumacz pozostaje bezsilny.

Kategorie wpisu: Nowości wydawnicze, Recenzje